مقایسه میزان توجه رانندگان حادثه ساز و غیر حادثه ساز
توجه رانندگان حادثه‌ساز و غیرحادثه‌ساز می‌تواند در ایجاد تصادفات جاده‌ای بسیار تأثیرگذار باشد. رانندگان حادثه‌ساز کمتر به قوانین رانندگی و نسبت به خطرات رانندگی بی‌توجه هستند و اغلب به دلایل مختلف از جمله سرعت غیرمجاز، استفاده از تلفن همراه در حین رانندگی، مصرف مواد مخدر یا الکل، خواب آلودگی و... باعث تصادفات می‌شوند.
توجه رانندگان حادثه‌ساز و غیرحادثه‌ساز می‌تواند در ایجاد تصادفات جاده‌ای بسیار تأثیرگذار باشد. رانندگان حادثه‌ساز کمتر به قوانین رانندگی و نسبت به خطرات رانندگی بی‌توجه هستند و اغلب به دلایل مختلف از جمله سرعت غیرمجاز، استفاده از تلفن همراه در حین رانندگی، مصرف مواد مخدر یا الکل، خواب آلودگی و… باعث تصادفات می‌شوند. به طور مقابل، رانندگان غیرحادثه‌ساز به قوانین رانندگی پایبندتر هستند، بیشتر به خطرات رانندگی توجه دارند و از اقدامات ایمنی مختلف برای جلوگیری از وقوع تصادفات استفاده می‌کنند. آن‌ها به رعایت سرعت مجاز، استفاده از کمربندهای ایمنی، حفظ فاصله مناسب با خودروهای دیگر و دقت بیشتر در رانندگی توجه می‌کنند.
با بررسی این تفاوت‌ها، می‌توان گفت که توجه و رفتار رانندگان حادثه‌ساز و غیرحادثه‌ساز در کنار عوامل دیگر مانند شرایط جاده، شرایط آب و هوا، وضعیت فنی خودرو و… می‌تواند به شکل قابل توجهی بر تعداد و شدت تصادفات جاده‌ای تأثیرگذار باشد. از این رو، آموزش و ترویج رفتارهای ایمن در رانندگی و افزایش آگاهی رانندگان می‌تواند کمک کننده در کاهش تصادفات جاده‌ای و حفظ سلامت و امنیت عمومی باشد.
در این راستا پژوهشی با هدف مقایسه کارکرد توجه در دو گروه رانندگان حادثه ساز و غیر حادثه ساز انجام شد که جامعه آماری آن تمام راننگان مرد خودروهای سواری در تهران بود. به روش تصادفی ۵۰ راننده‌ی حادثه ساز که خودرو یا گواهینامه‌ی آنان ضبط شده بود، انتخاب شدند. در گروه گواه نیز ۵۰۰ راننده‌ی مرد که هیچ گونه تخلفی تا زمان پژوهش در سوابق آن‌ها درج نشده بود، به شکل تصادفی ساده انتخاب شدند. و شاخص میزان توجه آنان به صورت پیوسته، اندازه گیری شد.
یافته‌های حاصل از آزمون‌های تحلیلی نشان داد بین کارکرد توجه رانندگان حادثه ساز و غیر حادثه ساز تفاوت معناداری وجود دارد. در خطای ارائه پاسخ، خطای حذف و زمان واکنش، رانندگان حادثه ساز نمرات بالاتری نسبت به رانندگان غیرحادثه ساز کسب کردند و در جست‌وجوی چشمی صحیح رانندگان غیر حادثه ساز نمره‌ی بالاتری کسب کردند.
حوادث رانندگی در سراسر جهان سالانه موجب مرگ یک میلیون و دویست هزار نفر و آسیب دیدگی بیش از پنجاه میلیون نفر می‌شود. تصادف با خودرو و صدمات ترافیکی نهمین عامل مرگ و میر در جهان محاسبه می‌شوند، همچنین در سال ۲۰۲۰ تصادفات جاده‌ای، سومین عامل مرگ و میر بعد از بیماری‌های قلبی و افسردگی مزمن در دنیا قرار گرفت. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ۸۵ درصد از این مرگ و میرها و ۹۰ درصد معلولیت‌ها متعلق به کشورهای کم درآمد و یا با درآمد متوسط است. همچنین مرگ ناشی از حوادث رانندگی تا سال ۲۰۲۰ در کشورهای با درآمد بالا ۳۰ درصد کاهش خواهد یافت، اما در کشورهای با درآمد پایین و متوسط همچنان روند افزایشی خود را حفظ خواهد کرد.
عوامل وقوع تصادفات جاده‌ای
برخی پژوهشگران با تحلیل تصادفات نشان دادند که اکثریت مطلق تصادفات ناشی از خطاهای انسانی است؛ همینطور تجزیه و تحلیل تصادفات جاده‌ای ایران نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل بروز تصادفات رانندگی ایران عامل انسانی است. در ۹۰ تا ۹۵ درصد تصادفات رانندگی، عوامل انسانی نظیر نادیده گرفتن مقررات و خطاهای رانندگی، خستگی و خواب آلودگی، مصرف مواد مخدر و الکل، رانندگان در ساعات سیاه (آخر شب، اوایل صبح، بعد از ناهار)، برخی از ویژگی‌های شخصیتی و ویژگی‌های روان شناختی رانندگان نظیر زمان واکنش، حواس پرتی و خستگی از عوامل اصلی محسوب می‌شوند. یکی از مهم‌ترین توانایی‌های پردازش اطلاعات که با رفتار رانندگی ارتباط دارد جنبه‌هایی از فرایند توجه نظیر یکنواختی، انتخاب و تقسیم توجه است؛ همچنین نتیجه‌ی این پژوهش‌ها نشان داد که رابطه‌ی محکمی بین میزان تصادف و توجه راننده به محرک‌های پیچیده در محیط رانندگی وجود دارد.
توجه، یک منبع انرژی روانی است که در هر لحظه برای انجام وظیقه خاصی صرف می‌شود. توجه یک ظرفیت اساسی‌ست که مختص حواس جداگانه نیست، مثلا در موقعیت‌های رانندگی دشوار مثل ورود به یک بزرگراه شلوغ برای آنکه تمام توجه صرف وظیفه رانندگی شود، اغلب جلوی اطلاعات حسی نامربوط گرفته می‌شود.
پژوهشگران حمل و نقل از دیرزمان از تاثیرات منفی بی‌دقتی و بی‌توجهی بر عملکرد راننده آگاهی داشته‌اند. همچنین پژوهش‌های مربوط به حوادث نشان داده‌‌اند که حواس پرتی راننده به طور تقریبی در ۲۵ تا ۳۰ درصد تمامی حوادث مسلم جاده‌ای موثر است. حواس پرتی و بی‌توجهی هنگام رانندگی، مشکل بسیار جدی و در حال افزایش است که تهدید برای ایمنی ترافیکی محسوب می‌شود. راننده غیر از سطوح بالای توجه مورد نیاز در حین رانندگی، با فعالیت‌های متعددی نظر صحبت با سرنشینان، تنظیم وسایل صوتی، استفاده از تلفن همراه، خواندن، مرتب کردن سر و وضع خود و .. روبه‌رو است.
تاثیر حواس پرتی بر کیفیت رانندگی
هنگامی که حواس راننده پرت می‌شود، توجه خود را به طور موقت بین آنچه از آن به عنوان «وظیفه اصلی» رانندگی یاد می‌شود و آنچه ارتباط مستقیم به رانندگی ندارد، تقسیم می‌کند. مثلا گفت‌وگو با تلفن همراه حین رانندگی؛ در این عمل قسمتی از توانمندی راننده صرف تفکر و تمرکز در گفت‌وگو با تلفن همراه می‌شود و نمی‌تواند به وظیفه‌ی اصلی خود که داشتن تمرکز کامل برای رانندگی است، بپردازد و این تاثیر مخربی در رانندگی ایمن دارد. با رواج و افزایش استفاده از تلفن همراه و سامانه‌های جدید داخل خودرو، این مشکل در سال‌های آینده در سطح جهانی تشدید هم خواهد شد.
پژوهشگران در مطالعه‌ای نشان دادند که استفاده از تلفن همراه در حین رانندگی به تغییر زمان واکنش و تصادف منجر می‌شود. همینطور شواهد پژوهشی نشان می‌دهد که بیشترین تصادفات در ۳۰ کیلومتر مانده به کلان شهرها و بین دو محدوده‌ی زمانی ۴ تا ۸ بعدازظهر و ۵ تا ۸ صبح به وقوع می‌پیوندد. این مساله نشان می‌دهد که رانندگان در اوج خستگی سعی داشته‌اند هر چه سریع‌تر به مقصد برسند. بنابراین با اطمینان بسیار بالایی می‌توان عامل اساسی تصادفات جاده‌ای را «خستگی راننده»، که خود عامل مهمی در حواس‌پرتی می‌باشد، نام برد.
همچنین در تحقیق دیگری نشان دادند که فعالیت‌های مغزی مربوط به رانندگی که در حین راندن به صحبت‌های دیگران گوش می‌دهند، در مقایسه با گروه گواه کاهش می‌یابد که این یافته همسو با دیگر تحقیقات در این حوزه می‌باشد. بیش از ۸۳ درصد از رانندگان در حین رانندگی به مسائلی غیر از موضوعات مربوط به مربوط به پشت فرمان نشستن فکر می‌کنند، مسائلی غیر از موضوع‌های مربوط به پشت فرمان نشستن فکر می‌کنند، مسائلی نظیر خانه و خانواده، مسائل کاری و …؛ و بیش از نیمی از رانندگان می‌گویند که این مسائل به تمرکزشان در موقع رانندگی اثر می‌گذارد. به طور کلی در شرایط حواس پرتی، عملکرد و توانایی راننده در شناخت دشواری‌های غیرمنتظره و پاسخ ایمن دادن به این دشواری‌ها کاهش می‌یابد.
میزان تاثیر عوامل روان شناختی راننده در تصادفات
بر اساس گزارش سازمان حمل و نقل که از گزارش‌های پلیس استخراج شده است، بی‌توجهی راننده، عامل ۲۵ درصد تصادفات بوده که از میان آن‌ها ۸.۲ درصد ناشی از حواس پرتی داخل ماشین بوده است. در جمع بندی پایانی از مبانی پژوهشی می‌توان گفت که دلیل اینکه رانندگی مهارتی است که دستیابی به سطح مطلوب آن مستلزم هماهنگی اعضای حسی-حرکتی و ویژگی‌های روان شناختی است، عواملی مانند زمان واکنش بالا و توجه پایین که از ویژگی‌های روان شناختی هستند در بروز تصادفات موثرند.
لازم به ذکر است بسیاری از کشورهای اروپایی سعی دارند، تصادفات رانندگی را با به کارگیری آزمون‌های روان شناختی، به منظور شناسایی رانندگان پرخطر، کاهش دهند. شناسایی کارکرد توجه در رانندگان حادثه ساز، عاملی است که مستقیما به تصادفات مربوط می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد این مساله نیاز به بررسی‌های هدفمند دارد تا راه‌حل‌هایی برای کاهش درصد تصادفات و مرگ‌ومیر پیدا شود. از این رو با توجه به آمار بالای تصادفات در ایران و نقش عمده‌ی کارکرد توجه در به وجود آمدن تصادفات و اندک بودن پژوهش‌های انجام شده بر روی این عامل مهم، این تحقیق به منظور شناسایی کارکرد توجه در رانندگان حادثه ساز انجام گردیده است.
درباره‌ی پیش بینی کارکرد توجه در موقعیت‌های گوناگون، با توجه به نتایج به دست آمده در این تحقیق باید گفت که کارکرد توجه به عنوان یک عامل مهم روان شناختی، قدرت پیش‌بینی رانندگان حادثه ساز را دارد و رفتار رانندگان انسان‌ها و حادثه ساز بودن آن تاثیر می‌گذارد. اگرچه عوامل دیگری نظیر برخی از عوامل محیطی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی، ترافیک سنگین، تردد عابران و… می‌توانند بر عوامل روان شناختی انسان‌ها اثر بگذارد و آن را تخفیف دهد یا تشدید کند؛ پس عوامل محیطی به خصوص در شهر تهران خود ممکن است عامل حواس پرتی و بی‌توجهی را در رانندگان بالا ببرد و در نتیجه تعداد تخلفات و به تبع آن تصادفات رانندگی را افزایش دهد.
همین طور عوامل دیگری مانند ورود بی‌رویه‌ی خودرو، توسعه نیافتن شبکه جاده‌ها یا به عبارت دیگر ناموزونی رشد خودروها با اقدامات راهسازی، استفاده وسیع از وسایل نقلیه، فرهنگ ترافیکی پایین مانند استفاده نکردن از کمربند ایمنی، استفاده نکردن از کلا‌ه‌های ایمنی و صندلی ایمنی کودک در این مهم بی‌تاثیر نیست.
توصیه‌های لازم برای جلوگیری از تصادفات جاده‌ای
لازم به ذکر است که نتایج بررسی‌ها در ایران در خصوص سیر ارائه گواهینامه‌ی رانندگی به متقاضیان نشان می‌دهد که در حال حاضر یگانه شاخص برای اعطای گواهینامه به افراد، یادگیری فنی و آزمون‌های عملی است، اما آیا داشتن دید خوب و صرفا مهار خودرو در آزمون‌های شهری می‌تواند ملاک صلاحیت افراد در رانندگی باشد؟ ناشناخته ماندن سهم تاثیرات حالات روانی، توجه و شخصیت افراد در رانندگی موجب شده رانندگی غیراصولی، بدون کیفیت و خطر آفرین رواج یابد. هم اکنون در کشورهایی نظیر استرالیا و آلمان، ارزیابی‌های روان شناختی برای باز پس گرفتن گواهینامه بعد از تخلفات یا تصادفات رانندگان است. بنابراین برای کاهش تصادفات رانندگی توصیه می‌شود، به منظور کاهش تکرار تصادفات و رفتار رانندگی ایمن‌تر رانندگان هنگام اخذ گواهینامه و حتی بعد از آن تحت ارزیابی‌های روان شناختی قرار گیرند. همچنین برگزاری کلاس‌های آموزشی برای آشنایی متقاضیان گواهینامه و نیز همه‌ی رانندگان با عوامل موثر در بروز تصادفات رانندگی، در برنامه‌ریزی‌های راهنمایی و رانندگی قرار گیرد.
