بررسی و رتبه‌بندی عوامل انسانی موثر بر وقوع تصادفات در جاده‌های برون‌شهری

پژوهشگران با انتخاب یک جامعه آماری متشکل از 10 کارشناس پلیس راه و 35 راننده قدیمی دارای سابقه تصادف به شناسایی و رتبه‌بندی عوامل انسانی موثر بر بروز تصادفات در جاده‌های برون‌شهری پرداختند. یافته‌ها نشان داد، فاکتورهای انسانی به شش دسته تقسیم می‌شوند که مولفه‌های شیوه رانندگی، آسیب‌های جسمی و روحی، قدرت ادراک و تشخیص، انجام کارهای جانبی، عوامل بیولوژیک و عوامل روانشناختی به ترتیب موثرترین فاکتورها هستند.

گسترش زندگی ماشینی و افزایش روز‌افزون ترافیک در پنجاه سال گذشته در کنار فواید اقتصادی و رفاهی منجر به افزایش تعداد و شدت تصادفات جاده‌ای شده که ضایعات جانی و مالی بسیاری بر جوامع بشری وارد می‌کند. طبق پیشبینی سازمان بهداشت جهانی، مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات به 2/34 میلیون نفر در سال 2020 می‌رسد و حوادث رانندگی به سومین عامل مرگ‌ومیر در جهان تبدیل خواهد شد. مقایسه آمار منتشرشده در ایران با سایر کشورها نگران‌کننده است.

در واقع آمار تصادفات جاده‌ای در ایران 20 برابر دیگر کشورها می‌باشد. میزان تلفات جانی در ایران 25 برابر ژاپن و 2 برابر ترکیه است. تعداد قربانیان روزانه در عربستان 12 نفر و در ایران 48 نفر می‌باشد. بنابراین سوانح رانندگی یک پدیده اجتماعی در کشور ماست که در کنار بررسی کیفیت راه‌ها و وسایل‌نقلیه به شناسایی ابعاد زیربنایی‌تر مانند مسائل فرهنگی، روانی، قضایی، پزشکی، تبلیغاتی و جامعه‌شناختی نیاز دارد.

از دیدگاه علمی و فنی سه عامل انسانی، وسیله‌نقلیه و راه در بروز تصادفات موثر هستند که در این بین عامل انسانی با سهم 93 تا 98 درصد اصلی‌ترین فاکتور است. بنابراین شناخت خصوصیات فیزیکی و روانی انسانی موثر بر رفتار رانندگی به تدوین برنامه و راهکار علمی و کاربردی برای کاهش ضایعات ناشی از حوادث کمک شایانی می‌کند. شناسایی رفتار رانندگان از دیدگاه خود آنان و تحلیل عوامل انسانی اهمیت بسزایی دارد. بدین‌منظور، پژوهشگران این مسئله را بررسی کردند.

شناسایی فاکتورهای انسانی موثر بر بروز تصادفات در جاده‌های برون‌شهری

در پژوهش مذکور، شناسایی و رتبه‌بندی عوامل انسانی موثر بر وقوع تصادفات در جاده‌های برون‌شهری با استفاده از تکنیک‌های دلفی و فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) صورت گرفت. جامعه موردبررسی متشکل از 10 کارشناس پلیس راه و 35 راننده قدیمی ماشین سنگین دارای سابقه تصادف بود. تکنیک دلفی برای ایجاد ساختار یک فرآیند ارتباطی ساختارمند جهت حل یک مشکل پیچیده به کار می‌رود که در آن از اطلاعات شهودی افراد متخصص استفاده می‌شود. بنابراین با این روش می‌توان به نتایج کیفی و کمی، عناصر اکتشافی، پیشگویی و حتی دستوری دست پیدا کرد. روش AHP نیز مبتنی بر تحلیل مغز انسان برای مسائل پیچیده و فازی است که اولین بار در سال 1970 پیشنهاد شد.

نتایج به دست‌آمده نشان داد که مولفه‌های شیوه رانندگی، آسیب‌های جسمی و روحی، قدرت ادراک و تشخیص، انجام کارهای جانبی، عوامل بیولوژیک و عوامل روانشناختی به ترتیب موثرترین عوامل انسانی منجر به بروز تصادفات در جاده‌های برون‌شهری هستند.

هریک از مولفه‌های مذکور  خود دارای چند زیرمولفه‌ فرعی است. عامل شیوه رانندگی 6 معیار فرعی دارد که رتبه‌بندی آن‌ها به صورت سرعت زیاد و غیرمجاز، سبقت غیرمجاز در جاده‌های خطرناک، رفتار تهاجی رانندگان، عدم احساس مسئولیت در رانندگی، بی‌پروایی و عدم توجه به تابلوها و علائم کنار جاده است. در بین 4 معیار فرعی عامل انجام کارهای جانبی، مولفه‌های استفاده از تلفن همراه حین رانندگی، صحبت کردن با همراهان، غذا خوردن و سیگار کشیدن و توجه نابجا به رادیو و موسیقی به ترتیب دارای بیشترین سهم هستند.

عامل بیولوژیک نیز دارای 3 مولفه فرعی است. نتایج به دست‌آمده موید این است که زیرمولفه‌های کم‌تجربگی و سن کم در رانندگی، بیماری یا معلولیت در خصوص نقص یا ضعف در دید و کهولت سن و عدم قوای مناسب جسمی به ترتیب موثرترین شاخص‌ها در بروز تصادفات در جاده‌های برون‌شهری هستند. در مورد عامل آسیب‌های جسمی و روحی نیز زیرمولفه‌های مصرف مواد مخدر یا داروهای خواب‌آور، مصرف الکل و شرایط نامتعادل جسمی، خستگی مفرط ناشی از عدم استراحت کافی، ترس بخاطر داشتن سابقه تصادف، داشتن هیجان کاذب و پریشانی حین رانندگی و ضعف در اندام حرکتی دست، پا و گردن در مسافت‌های طولانی دارای بیشترین سهم هستند.

زیرمولفه‌های عامل روانشناختی نیز به 3 دسته تقسیم می‌شوند که نقش نداشتن اعتمادبه‌نفس کافی در حین رانندگی، داشتن استرس زیاد در طول رانندگی و عدم تمرکز ذهنی پررنگ‌تر است. عامل قدرت ادراک و تشخیص نیز شامل 3 معیار فرعی بوده که در این بین عوامل تشخیص نادرست سرعت یا فاصله در طول رانندگی، عدم تشخیص به موقع خطر و واکنش یا تصمیم‌گیری نادرست در مواقع حساس و مهم به ترتیب بیشترین سهم را دارند.

با توجه به آنچه گفته شد، عامل انسانی اصلی‌ترین عامل موثر در بروز تصادفات جاده‌ای است که در این بین 6 فاکتور شیوه رانندگی، آسیب‌های جسمی و روحی، قدرت ادراک و تشخیص، انجام کارهای جانبی، عوامل بیولوژیک و عوامل روانشناختی به ترتیب بیشترین نقش را دارند. هریک از این مولفه‌ها نیز دارای زیرمولفه‌هایی است که سهم آن‌ها در بروز تصادفات بررسی شد. شناسایی و رتبه‌بندی این عوامل به ما کمک می‌کند که به راهکار و برنامه‌ای مدون و کاربردی برای کاهش تلفات جانی و مالی دست پیدا کنیم.